PUPUH I
DHANDHANGGULA
DHANDHANGGULA
01 Pamedare wasitaning ati,
cumanthaka aniru Pujangga, dhahat mudha ing batine, nanging kedah ginunggung,
datan wruh yen keh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa kang kalantur, turur kang
katula-tula, tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih padhanging sasmita.
Uraian nasihat
ini bermula dari kelancangan hati berniat meniru para pujangga, padahal (aku)
sangatlah bodoh. Tetapi karena ingin disanjung, tidak tahu jika kelak banyak
yang mencibir. Memaksakan diri untuk menciptakan, (meski) dengan bahasa yang
kacau balau bahkan tersia-sia, namun (hal ini) kususun dengan teliti dan sabar,
semoga isyarat ini menjadi jelas.
02 Sasmitaning ngaurip puniki,
apan ewuh yen nora weruha, tan jumeneng ing uripe, akeh kang ngaku-aku,
pangrasane sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu, rasaning
rasa punika, upayanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira.
Isyarat dalam
kehidupan ini, tidak mungkin kau pahami jika kau tak mengetahuinya, tidak akan
memiliki ketenangan dalam hidupnya. Banyak yang mengaku dirinya sudah memahami
isyarat (dalam hidup), padahal belum mengolah rasa, inti dari rasa yang
sesunguhnya. Oleh karena itu, berusahalah (memahami makna rasa itu), agar
sempurna hidupmu.
03 Jroning Kur’an nggonira
sayekti, nanging ta pilih ingkang uninga, kajaba lawan tuduhe, nora kena den
awur, ing satemah nora pinanggih, mundak katalanjukan, temah sasar-susur, yen
sira ayun waskita, sampurnane ing badanira, punika sira anggegurua.
Di dalam
Al-Quran tempatmu mencari kebenaran sejati, hanya yang terpilih yang akan
memahaminya ,kecuali atas petunjuk-Nya. Tiadk boleh dicampur-adukan, tak
mungkin kau temukan (kebenaran isyarat), bahakan kau semakin tersesat. Jika kau
menghendaki kesempurnaan dalam dirimu, maka bergurulah.
04 Nanging yen sira ngguguru kaki,
amiliha manungsa kang nyata, ingkang becik martabate, sarta kang wruh ing
kukum, kang ngibadah lan kang ngirangi, sukur oleh wong tapa, ingkang wus
amungkul, tan mikir pawewehing liyan, iku pantes sira guronana kaki, sartane
kawruhana.
Meskipun begitu,
jika engkau berguru, Nak. Pilihlah guru yang sebenarnya, tinggi martabatnya,
memahami hukum, dan rajin beribadah. Syukur-syukurjika kau temukan seorang
pertapa yang tekun dan tidak mengharapkan imbalan orang lain, dia pantas kau
gurui. Serta ketahuilah
05 Lamun ana wong micareng
ngelmi, tan mupakat ing patang prakara, aja sira age-age, anganggep nyatanipun,
saringana dipun baresih, limbangen lan kang patang, prakara rumuhun, dalil
qadis lan ijemak, myang kiyase papat iku salah siji, anaa kang mupakat.
Jika seseorang
berbicara tentang ilmu, tetapi tidak sesuai dengan empat hal, janganlah engkau
terlalu cepat menganggap benar adanya. Saringlah agar bening dan ukurlah dengan
empat hal, yaitu dalil, hadis, ijmak, dan kiyas. Salah satu dari keempat hal
itu harus ada yang sesuai.
06 Nora kena lamun den antepi,
yen ucula sing patang prakara, nora enak legetane, tan wurung ningal wektu,
panganggepe wus angengkoki, nora kudu sembahyang, wus salat katengsun, banjure
mbuwang sarengat, batal karam nora nganggo den singgahi, bubrah sakehing
tata.
Tidak boleh kau
terima (isyarat) jika lepas dari empat hal tadi, karena biasanya tidak baik.
(kau akan) merasa sudah menjalankan ‘laku’ sehingga yidak harus sembahyang,
akhirnya meninggalkan syariat, tidak perlu tahu mana yang haram dan batal. Hal
itu akan merusak aturan.
07 Angel temen ing jaman
mangkin, ingkang pantes kena ginuronan, akeh wong njaja ngelmune, lan arang
ingkang manut, yen wong ngelmu ingkang netepi, ing panggawene sarak, den arani
luput, nanging iya sasenengan, nora kena den uwor kareping janmi, papancene
priyangga.
Memang sulit
mencari seseorang yang patut kau gurui di zaman ini. Banyak yang menjajakan
ilmu tetapi jarang yang mengikutinya. Jika seseorang berilmu dan menjalankan
lakunya dengan benar, malah dianggap salah. Namun itu hak masing-masing,
tidak boleh kau samakan keinginan orang, masing-masing memiliki perbedaan.
08 Ingkang lumrah ing mangsa
puniki, apan guru ingkang golek sabat, tuhu kuwalik tingale, kang wus lumrah
karuhun, jaman kuna mapan si murid, ingkang padha ngupaya, kudu anggeguru,
samengko iki tan nora, Kyai Guru naruthuk ngupaya murid, dadiya kanthinira.
Yang biasa
terjadi pada masa kini adalah guru yang mencari murid, itu tampak sangat ironis
dengan kebiasaan yang terjadi di masa lalu. Zaman dulu murid yang berusaha
mencari dan harus berguru, sekarang tidak begitu, malah guru yang ke sana ke
mari mencari murid. Jadikan sebagai pengangan (kanthinira merupakan isyarat
pola tembang berikutnya, yaitu Kinanthi).
PUPUH II
K I N A N T H I
K I N A N T H I
01 Padha
gulangen ing kalbu, ing sasmita amrih lantip, aja pijer mangan nendra,
kaprawiran den kaesthi pesunen sariranira, sudanen dhahar lan guling.
Kalian
biasakanlah megasah kalbu, agar (pikiranmu) tajam menangkap isyarat, jangan
hanaya selalu makan dan tidur, jangkaulah sikap kepahlawanan, latihlah dirimu
dengan mengurangi makan dan minum.
02 Dadiya lakunireku, cegah
dhahar lawan guling, lawan aja asukan-sukan, anganggoa sawatawis, ala watake
wong suka, suda prayitnaning batin.
Jadikan sebagai
lelakon, kurangi makan dan tidur, jangan gemar berpesta pora, gunakan
seperlunya (karena) tabiat orang yang gemar berpesta pora adalah berkurangnya
kepekaan batin.
03 Yen wus tinitah wong agung,
aja sira gumunggung dhiri, aja raket lan wong ala, kang ala lakunireku, nora wurung
ngajak-ajak, satemah anenulari.
Jika kau sudah
ditakdirkan menjadi pembesar, janganlah menyombongkan diri, jangan kau dekati
orang yang memiliki tabiat buruk dan bertingkah laku tidak baik, sebab suka
atau tidak suka (hal itu) akan menular padamu.
04 Nadyan asor wijilipun, yen
kelakuane becik, utawa sugih carita, carita kang dadi misil, iku pantes
raketana, darapon mundhak kang budi.
Sekalipun
berasal dari keturunan kelas bawah, namun memiliki kelakuan yang baik atau
memiliki banyak cerita yang berisi (berguna), dia patut kau gauli, (hal itu)
akan menambah kebijaksanaanmu.
05 Yen wong anom pan wus tamtu,
manut marang kang ngadhepi, yen kang ngadhep akeh bangsat, nora wurung bisa
anjuti, yen kang ngadhep keh durjana, nora wurung bisa maling.
Jika masih
muda, biasanya mengikuti lingkungan, jika di lingkungan itu banyak penjahat,
maka jahatnla ia. Jika di lingkungannya banyak pencuri, maka ia pun pandai
mencuri.
06 Sanadyan ta nora melu, pasthi
wruh solahing maling, kaya mangkono sabarang, panggawe ala puniki, sok weruha
nuli bisa, iku panuntuning eblis.
Meskipun tidak
ikut (mencuri) pasti mengetahui bagaimana cara mencuri. Demikanlah (karakter)
semua perbuatan jelek, awalnya hanya tahu, kemudian bisa melakukan, itulah
bujukan iblis.
07 Panggawe becik puniku,
gampang yen wus den lakoni, angel yen durung kalakyan, aras-arasen nglakoni,
tur iku den lakonana, mupangati badaneki.
Perbuatan yang
benar itu akan mudah jika sudah dilaksanakan, terasa sulit jika belum
dilakukan, enggan melaksanakan, namun jika dilakukan (hal itu) akan bermanfaat
bagi jiwa raga kita.
08 Yen wong anom-anom iku, kang
kanggo ing masa iki, andhap asor kang den simpar, umbag gumunggunging dhiri,
obral umuk kang den gulang, kumenthus lawan kumaki.
Para pemuda di
masa sekarang meninggalkan sopan santun dan rendah hati, sebaliknya mengumbar
kesombongan dan tinggi hati.
09 Sapa sira sapa ingsun,
angalunyat sarta edir, iku wewatone uga, nom-noman adoh wong becik, emoh
angrungu carita, carita ala miwah becik.
Tidak mengenal
teman satu sama lain, kurang ajar, dan congkak, itu juga kebiasaannya, para
pemuda menjauhi orang yang berperilaku baik, tidak mau mendengar cerita yang
baik maupun cerita yang jelek.
10 Cerita pan wus kalaku,
panggawe ala lan becik, tindak bener ala lan ora, kalebu jro cariteki, mulane
aran carita, kabeh-kabeh den kawruhi.
Adapun erita
yang sudah terjadi, adalah perbuatan baik dan buruk, tingkah laku benar dan
tidak benar termasuk ke dalam jenis cerita, oleh karena itu disebu cerita,
selurihnya harus kau ketahui.
11 Mulane wong anom iku, abecik
ingkang taberi, jejagongan lan wong tuwa, ingkang sugih kojah ugi, kojah iku
warna-warna, ana ala ana becik.
Oleh karena
itu, sebagai pemuda seharusnya rajin berkomunikasi dan berembug dengan orang
tua yang banyak bicara. Ingat, bicara itu banyak macamnya, ada yang baik, ada
pula yang buruk.
12 Ingkang becik kojahipun, sira
anggoa kang pasthi, ingkang ala singgahana, aja sira anglakoni, lan den awas
wong akojah, iya ing masa puniki.
Pastikan kau
ikuti pembicaraan yang baik, yang kurang baik singkirkan, jangan kau lakukan,
meskipun begitu, di masa sekarang waspadalah setiap orang bicara.
13 Akeh wong kang sugih wuwus,
nanging den sampar pakolih, amung badane priyangga, kang den pakolehaken ugi,
panastene kang den umbar, nora nganggo sawatawis.
Banayak orang
yang pandai bicara namun pembicaraannya itu dibungkus dengan maksud untuk
mementingkan diri sendiri, hanya dirinya yang diuntungka, mengumbar kedengkian
tanpa batas.
14 Aja ana wong bisa tutur,
amunga ingsun pribadhi, aja ana ingkang memadha, angrasa pinter pribadhi, iku
setan nunjang-nunjang, tan pantes den pareki.
Jangan ada
orang yang dapat berbicara kecuali dirinya sendiri dan jangan ada yang meyamai,
merasa paling pandai, itu adalah perilaku setan, tidak pantas kau dekati.
15 Sikakna di kaya asu, yen wong
kang mangkono ugi, dahwen apan nora layak, yen sira sandhinga linggih, nora
wurung katularan, becik singkirana ugi.
Jika kau temui
orang seperti itu, usirlah seperi kau menghalau anjing, dia tak patut kau
dekati apalagi menemaninya duduk, niscaya kau akan ketularan, lebih baik
hindarilah.
16 Poma-poma wekasingsun, mring
kang maca layang iki, lair batin den estokna, saunine layang iki, lan den bekti
mring wong tuwa, ing lair praptaning batin.
Bagi ayang
membaca surat ini, perhatikan dengan sungguh-sungguh nasihatku ini, patuhilah
secara lahir dan batin, laksnakan apa yang tertulis dalam surat ini, dan
berbaktilah terhadap orang tua, lahir dan batin.
PUPUH III
G A M B U H
01 Sekar gambuh ping catur, kang
cinatur polah kang kalantur, tanpa tutur katula-tula katali, kadaluwarsa
kapatuh, katuruh pan dadi awon.
Sekar gambuh
pola yang keempat, yang menjadi bahan perbincangan adalah perlaku yang
tidak teratur, tidak mau mendengar nasihat, semakin lama semakin tak
terkendali, hal ini akan berakibat buruk.
02 Aja nganti kabanjur, barang
polah ingkang nora jujur, yen kebanjur sayekti kojur tan becik, becik ngupayaa
iku, pitutur ingkang sayektos.
Jangan sampai
kau terlanjur dengan tingkah polah yang tidak jujur, jika sudah telanjur akan
mecelakakan, dan hal itu tidak baik. Oleh karena itu, berusahalah ajaran yang
sejati.
03 Tutur bener puniku, sayektine
apantes tiniru, nadyan metu saking wong sudra papeki, lamun becik nggone muruk,
iku pantes sira anggo.
Ajaran yang
benar itu patut kau ikuti, meskipun berasal dari orang yang rendah derajatnya,
namun jika baik dalam mengajarkan, maka ia pantas kau terima.
04 Ana pocapanipun, adiguna
adigang adigung, pan adigang kidang adigung pan esthi, adiguna ula iku, telu
pisan mati sampyoh.
Ada kiasa yang
berbunyi adiguna, adigang, adigung, adigang kiasan kijang, adigung kiasan
gajah, dan adiguna kiasan ular. Ketiganya mati bersamaan.
05 Si kidang ambegipun,
angandelaken kebat lumpatipun, pan si gajah angandelken gung ainggil, ula
ngandelaken iku, mandine kalamun nyakot.
Tabiat si
kijang adalah menyombongkan kecepatannya berlari, si gajah menyombongkan
tubuhnya yang tinggi besar, sedangkan si ular menyombongkan bisaya yang ganas
bila menggigit.
06 Iku upamanipun, aja
ngandelaken sira iku, suteng nata iya sapa kumawani, iku ambeke wong digang,
ing wasana dadi asor.
Itu semua hanya
perumpamaan, janganlah kau menyombongkan diri karena putra raja sehingga merasa
tidak mungkin ada yang berani, itu tabiat yang adiganng, ujung-ujungnya
merendahkanmu.
07 Adiguna puniku, ngandelaken
kapinteranipun, samubarang kabisan dipundheweki, sapa bisa kaya ingsun, togging
prana nora enjoh.
Watak adiguna
adalah menyombongakan kepandaiannya, seluruh kepandaian adalah miliknya. Siapa
yang bisa seperti aku, padahal akhirnya tidak sanggup.
08 Ambek adigung iku,
angungasaken ing kasuranipun, para tantang candhala anyenyampahi, tinemenan
nora pecus, satemah dadi geguyon.
Tabiat orang
adigung adalah menyombongkan keperkasaan dan keberaniannya, semuanya ditantang
berkelahi, bengis, dan suka mencela. Tetapi jika benar-benar dihadapi, ia tak
akan melawan, bahkan jadi bahan tertawaan.
09 Ing wong urip puniku, aja
nganggo ambek kang tetelu, anganggowa rereh ririh ngati-ati, den kawangwang
barang laku, kang waskitha solahing wong.
Dalam
kehidupan, jangan kau kedepankan tiga tabiat tersebut, berlakulah sabar,
cermat, dan hati-hati. Perhatikan segala tingkah laku, waspadai segala perilaku
orang lain.
10 Dene tetelu iku, si kidang
suka ing panitipun, pan si gajah alena patinireki, si ula ing patinipun,
ngandelaken upase mandos.
Dari ketiganya
itu, si kijang mati karena kegembiraannya, gajah mati karena keteledorannya,
sedangkan ular mati karena keganasan bisanya.
11 Tetelu nora patut, yen tiniru
mapan dadi luput, titikane wong anom kurang wewadi, bungah akeh wong kang
nggunggung, wekasane kajalomprong.
Ketiganya tidak
patut kau tiru, kalau kau tiru akibatnya akan buruk. Ciri-ciri pemuda adalah
tidak dapat menyimpan rahasia , senang bia banyak yang menyanjung yang akhirnya
menjerumuskan.
12 Yen wong anom iku, kakehan
panggunggung, dadi kumprung, pengung bingung wekasane pan angoling, yen
ginunggung muncu-muncu, kaya wudun meh mencothot.
Jika pemuda
terlalu banyak sanjungan, maka ia menjadi tolol, tuli, dan bingung, akhirnya
mudah diombang-ambingkan, jika sedang dimuji, maka monyong seperti bisul yang
hampir meletus
13 Dene kang padha nggunggung,
pan sepele iku pamrihipun, mung warege wadhuk kalimising lathi, lan telese
gondhangipun, reruba alaning uwong.
Adapun yang
senang menyanjung sangat sederhana keinginannya, yaitu kenyang perut, basah
lidah dan tenggorokan dengan menjual keburukan orang lain.
14 Amrih pareke iku, yen wus
kanggep nuli gawe umuk, pan wong akeh sayektine padha wedi, tan wurung tanpa
pisungsung, adol sanggup sakehing wong.
Supaya dekat
(dengan atasan). Jika sudah terpakai kemudian membuat ulah dengan membuat orag
menjadi takut sehingga ia menerima upeti dari hasil menjual kemampuan orang
lain.
15 Yen wong mangkono iku, nora
pantes cedhak lan wong agung, nora wurung anuntun panggawe juti, nanging ana
pantesipun, wong mangkono didhedheplok.
Orang seperti
itu tidak pantas untuk berdekata dengan pembesar karena dapat mendorong untuk
berbuat jahat. Meskipun begitu tetap ada kepantasannya, yaitu ditumbuk.
16 Aja kakehan sanggup, durung
weruh tuture agupruk, tutur nempil panganggepe wruh pribadi, pangrasane keh
kang nggunggung, kang wus weruh amalengos.
Jangan terlalu
merasa tahu banyak. Belum melihat dengan mata kepala sendiri tetapi banyak
berbicara, bahkan hanya dengan mendengar seolah-olah mengetahui sendiri.
Dikiranya banyak yang menyanjung, padahal yang mengetahuinya akan memalingkan
muka.
17 Aja nganggo sireku, kalakuwan
kang mangkono iku, nora wurung cinirenen den titeni, mring pawong sanak
sadulur, nora nana kang pitados.
Oleh karena
itu, Nak. Jangan kau bersikap seperti itu karena pasti akan mencadi catatan
dalam hati sanak saudara. Mereka tidak akan percaya lagi kepadamu.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar